سه تار کتابی همان گونه که از نامش پیداست ، گونه ای از ساز سه تار است که در آن قسمت کاسه سه تار ،
نه به شکل منحنی بلکه بطور صاف ساخته می شود .
این ساز در زمان حاضر نیز بعضا مورد استفاده قرار می گیرد .
در مورد این ساز باید ابتدا علت تفاوت شکل را بررسی کرد و سپس وارد بحث لازم بودن و نبودن آن شد .

علت تفاوت شکل سه تار کتابی با شکل اصلی سه تار:

علت تفاوت شکل سه تار کتابی با سه تار مورد استفاده در زمان حاضر را باید در پیشینه تاریخی این ساز جستجو کرد .
استفاده از این ساز مربوط به دوره ای از تاریخ موسیقی است
که به علت خفقان و محدودیت های موجود برای اهل موسیقی ، حتی حمل و نقل ساز نیز خود با مشکلاتی همراه بوده است
و بناگزیر نوازندگان مجبور به حمل مخفیانه ساز می شده اند.
چنین ضرورتی منتهی به ساختن گونه سه تار که به سادگی و اصطلاحا در زیر عبا حمل می گردید شد .
در زمان های بعد که محدودیت های موسیقی کم رنگ تر گردید ،
سه تار کتابی همچنان باقی ماند و هر چند کمتر مورد استفاده واقع شد اما کاملا از میان نرفت .

سه تار کتابی دارای چه خصوصیاتی است ؟

خصوصیات اینگونه سه تار را می توان به شرح زیر برشمرد :

۱- از نظر صوتی :
به علت دارا بودن شکل خاص ، تشدید صدای تولید شده به نحو متفاوتی به عمل می آید
و اغلب صدایی گرفته ، خشک و فاقد طنین واقعی سه تار است .

۲- از نظر فیزیک ساز :
قرار گرفتن این ساز در دست نوازنده به علت شکل ظاهری متفاوت آن غالبا با مشکل همراه است .
همانگونه که در بحث ارزش های سازی سه تار گفتیم
یکی از ارزش های اساسی لازم برای این ساز ، ثبات آن (یعنی استقرار آن در حین نواختن) است .
سه تار کتابی متاسفانه از این نظر دارای مشکل است .

آموزش ساز سه تار

۳- از نظر سایر ارزش ها و خصوصیات :
طبعا بسیاری از خصوصیات و ارزش های ساز به رعایت لازمه های فیزیکی در کاسه آن بستگی دارد .
بر این اساس می توان گفت قطعا سه تار کتابی دربرگیرنده تمام ارزش های لازم برای سه تار نیست .

از آنچه گفتیم می توان به این نتیجه منطقی رسید که سه تار کتابی که زمانی بر حسب ضرورت ساخته شده است
در زمان حاضر به علت فقدان ارزش های لازم ، مورد نیاز نبوده ،
باید در غیر از مواردی چون تحقیق یا تفنن یا بر حسب سلیقه خاص از ساختن آن خود داری کرد .

۴- سه تار افراد چپ دست باید چگونه باشد ؟
معمولا دیده می شود که بعضی از معلمان موسیقی ، جای سیم های سه تار افراد چپ دست را تغییر می دهند تا هنر جو قادر باشد از دست راست بعنوان پنجه استفاده کند .
از دیدگاه نگارنده چنین روشی صحیح نیست .

هر چند در ابتدای امر این برخورد درست می نماید
اما به تجربه ثابت شده است که اگر هنر جویان چپ دست نیز از ابتدا مانند سایرین (افراد راست دست) از سه تار استفاده نمایند ،
هیچ مشکلی پیش نمی آید
و چه بسا قانع کردن این هنر جویان به گرفتن و نواختن بر عکس ساز نتیجه معکوس در بر داشته باشد .
البته اگر قرار باشد هنر جو به صورت چپ دست ساز بنوازد ، باید در ساخت ساز (چپ دست) نکاتی رعایت شود
که از آن‌جمله ، برعکس گذاشتن صفحه ، برعکس کردن گوشی ها و همچنین شیار روی دسته جهت بستن پرده ها است .

آموزش سه تار

۵- نو آوری و تغییر شکل در اجزایی و شکل سه تار چه جایگاهی دارد ؟
در اواخر دهه چهل ، که بازار نو آوری و ابتکار گرم بود ، گروهی درصدد ایجاد تغییراتی در سازهای مختلف برآمدند .
بعضا تغییر شکل هایی در ساختمان سازها از جمله سه تار دادند .
البته شمار زیادی از این تغییرات دوامی نیاوردند و به فراموشی سپرده شدند .
باید توجه داشت که تغییر شکل در اجزایی هر کدام از سازهای ایرانی
در مرحله نخست مستلزم اشراف بر تمام زوایای ناشناخته آن است .
شرط دیگر آن است که پس از شناخت این زوایا به بن بست رسیدن آنها ما را به نوآوری وادارند .
تمام زوایای سه تار بعنوان یکی از سازهای شاخص در موسیقی ایرانی ، تاکنون شناخته نشده است ،
در کمال این ساز هم تردیدی نیست .

البته این مانع از تحقیقات بیشتر در زمینه شناخت این ساز نخواهد بود .
تحقیق و پژوهش همیشه پسندیده و دارای نتایج تحول آفرین است .
با این حال ، متزلزل کردن ارکان این ساز ، به بهانه ایجاد تحول ، مقبول نیست .
برای ایجاد تغییرات و به تکامل رسانیدن سه تار ،
در حال حاضر گروهی از سازندگان در پی ایجاد تغییر در طول ، عرض و سایر خصوصیات ظاهری سه تار هستند .

طبعا در صورتی که تغییرات مزبور با توجه به ظرفیت ها و پس از شناخت ماهیت
و قابلیت های سه تار و از همه مهمتر ، شناخت نقاط ضعف احتمالی این ساز بعمل آید ،
در جای خود پسندیده خواهد بود در غیر این صورت نتیجه معقولی در بر نخواهد داشت